Ἑρμηνεία εἰς τόν Κανόνα τῆς Ὑψώσεως τοῦ Σταυροῦ. Ἁγίου Νικόδημο Ἁγιορείτου

Ποιήμα Ἁγ. Κοσμᾶ τοῦ Μελωδοῦ
( Σταυρὸν χαράξας Μωσῆς, ἐπ᾿ εὐθείας ῥάβδῳ...)
(Ἡ ἀκροστιχίς)

Ἀκροστιχίς
Σταυρῷ πεποιθώς, ὕμνον ἐξερεύγομαι

Ἑρμηνεία
Ἐγώ, λέγει ὁ Μελωδός Κοσμᾶς, πεποιθώς καί θαρρῶν ὅλος διόλου εἰς τήν δύναμιν τοῦ Σταυροῦ, ἐκβάλλω ἔσωθεν ἀπό τήν καρδίαν μου ὕμνον: ἤτοι τόν Κανόνα τοῦτον, τόν εἰς τήν ὕψωσιν ψαλλόμενον τοῦ Σταυροῦ.

Εἶπε δέ ὁ ἱερός Κοσμᾶς, ὅτι πέποιθεν εἰς τόν Σταυρόν διότι εἶναι ἄνθρωπος δίκαιος· ὁ δέ δίκαιος, κατά τόν Παροιμιαστήν, ὥσπερ λέων πέποιθεν. (Παρ. κη' 1). Ὁμοίως εἶπε καί ὅτι ἐξερεύγεται· διότι καί ἡ ἐρυγή: ἤτοι τό ρέψιμον, ἴδιον εἶναι τοῦ λέοντος, κατά τόν Προφήτην Ἀμώς λέγοντα «λέων ἐρεύξεται, καί τίς οὐ φοβηθήσεται;» (Ἀμ. γ' 8). Θέλει λοιπόν νά φανερώσῃ ὁ Μελωδός μέ τό ἐξερεύγομαι, ὅτι φοβερά τινα καί μεγάλα καί λεοντώδη νοήματα ἔχει νά παραστήσῃ διά τοῦ Κανόνος τούτου.

Ἐπειδή δέ τό μέν ρέψιμον τοῦ λέοντος εἶναι βρωμερόν, καταπληκτικόν, καί ἀποστροφῆς ἄξιον, τό δέ ρέψιμον ἐδῶ τοῦ ἱεροῦ Κοσμᾶ εἶναι εὐῶδες, κεχαριτωμένον, καί εἰς τήν ψυχήν περιπόθητον· διά τοῦτο κατά τόν πτωχόν Πρόδρομον, ἁρμόζει καλλίτερα εἰς τόν θεσπέσιον τοῦτον Μελωδόν, τό ψαλμικόν ἐκεῖνο ρητόν τοῦ Δαβίδ, τό λέγον «ἐξηρεύξατο ἡ καρδία μου λόγον ἀγαθόν» (Ψαλ. μδ' 2).

Καθότι ἐκεῖνα τά πνευματικά καί κεχαριτωμένα νοήματα, ὅπου εἶχεν εἰς τήν καρδίαν του, ταῦτα ἐρεύγετο καί ἐπρόφερε διά τοῦ στόματός του. «Ὤσπερ γάρ ἐπί τῆς ἐρυγῆς, κατά τήν ἑρμηνείαν τοῦ Βασιλείου καί Νικήτα, τῆς τῶν σιτίων ποιότητός ἐστι τό γινόμενον οὕτω καί ἐπί τῆς πνευματικῆς διδασκαλίας, τοιαῦτα ἠρεύγετο, οἶα καί ἐσιτεῖτο... Διά τοῦτο, ἐπειδή λογική ἦν καί ἀγαθή ἡ τροφή, οὖ σιτίον οὐδέ ποτόν ἐρεύγεται, ἀλλά τόν συγγενή τῇ λογικῇ τραπέζῃ, λόγον ἀγαθόν τόν περί τοῦ μονογενοῦς».

Λόγος εἰς τὸ Ἅγιον Πνεῦμα (δηλαδὴ εἰς τὴν Πεντηκοστὴν) Ἁγίου Γρηγορίου Νύσσης

Ὁ Δαβὶδ κάνει πιὸ χαρμόσυνό το νόημα κάθε ἑορτῆς, προσαρμόζοντας πάντοτε κατάλληλα στὴν ἀπαίτηση τῆς ἑορτῆς τὴν παναρμόνια ἐκείνη κιθάρα του. Ἃς μᾶς φαιδρύνει λοιπὸν ὁ ἴδιος προφήτης καὶ τὴ μεγάλη ἑορτὴ τῆς Πεντηκοστῆς, ἀνακρούοντας μὲ τὸ πλῆκτρο τοῦ Πνεύματος στὶς χορδὲς τοῦ τὴ μελωδία τῆς σοφίας. Ἃς μᾶς πεῖ ἀπὸ τὴν ἔνθεη ἐκείνη μελωδία, τὸ κατάλληλο στὴ χάρη τῆς ἑορτῆς αὐτῆς· «ἐλᾶτε νὰ ὑψώσομε στὸν Κύριο φωνὲς ἀγαλλίασης»· Πρῶτα πρέπει νὰ ἐννοήσομε ποιὰ εἶναι ἡ σημερινὴ δωρεά, κι ἔτσι ἔπειτα νὰ χρησιμοποιήσομε τὸν κατάλληλο στίχο ἀπὸ τὴν προφητεία γιὰ τὸ λόγο μας. Καὶ δῶστε μου τὴν ἄδεια νὰ διασαφηνίσω, ὅσο μου εἶναι δυνατό, τὸ λόγο μου γι’ αὐτὰ μὲ μιὰ σειρὰ καὶ τάξη.

Εἶχε πλανηθεῖ στὴν ἀρχὴ τὸ ἀνθρώπινο γένος στὴν κατανόηση τοῦ Θεοῦ κι ἀφήνοντας τὸν Κύριό της δημιουργίας, ἄλλοι ξεγελασμένοι ὑπέκυπταν στὰ στοιχεῖα τῆς φύσης, ἄλλοι ἔκαναν τοὺς δαίμονες ἀντικείμενο τοῦ σεβασμοῦ τους, καὶ πολλοὶ νόμιζαν ὅτι ἡ θεότητα εἶναι τὰ διάφορα χειροποίητα εἴδωλα, στὰ ὁποῖα ἀφιέρωναν βωμούς, ναούς, τελετές, θυσίες, ἱεροὺς τόπους, ἱδρύματα καὶ ὅλα τα παρόμοια γιὰ τὴ λατρεία τῶν ψευδωνύμων θεῶν.

Εἶδε λοιπὸν μὲ φιλάνθρωπα μάτια ὁ Δεσπότης τὴ διαφθορὰ τῆς ἀνθρώπινης φύσης καὶ μὲ κάποια διαδικασία ἐπαναφέρει τὴν ἀνθρώπινη ζωὴ ἀπὸ τὴν πλάνη στὴν ἐπίγνωση τῆς ἀλήθειας. Ὅπως δηλαδὴ ἐκεῖνοι ποὺ ἀναλαμβάνουν ν’ ἀποκαταστήσουν μὲ τὴ βοήθεια τῆς ἰατρικῆς ἐπιστήμης ὅσους πάσχουν ἀπὸ χρόνια ἀσιτία, δὲν τοὺς ὁδηγοῦν μὲ μιᾶς στὸν κόρο προσέχοντας τὴν ἀσθένειά τους, ἀλλά, ὅταν μετὰ ἀπὸ κατάλληλη τροφὴ ξαναπάρουν δυνάμεις, τότε ἐπιτρέπουν νὰ τρῶνε ὅσο θέλουν. Κατὰ τὸν ἴδιο τρόπο, ἐπειδὴ καὶ ἡ ἀνθρώπινη φύση εἶχε ἐξαντληθεῖ ἀπὸ τὸ φοβερὸ λιμό, γίνεται ὑπολογισμένα σ’ αὐτοὺς ἀπὸ τὴν οἰκονομία ἡ χορήγηση τῆς τροφῆς, ὥστε μὲ μιὰ συνεπῆ σειρά, παίρνοντας πάντοτε κάτι καλύτερο, νὰ φτάσουν στὸ τέρμα τῆς τελειότητας.